Jos Verbeemen werd voor zijn huis aan de Bessemsstraat 27 door veldwachter Daelemans aangehouden en geboeid. Hij had zijn vrouw Meintje Aerts afgerammeld. Zij wandelden de Doelveldstraat in, richting Hoofsche Steenweg. Op de hoek sloten ze Jos op in de gevangenis.
Was er een gevangenis? In de Doelveldstraat?
De gevangenis in Edegem
Edegem mag dan al meer dan 850 jaar bestaan, een gevangenis heeft er bijna nooit geweest. In 1820, de Franse periode, werd er in het gemeentebudget 175 frank ingeschreven voor een ‘prison’, maar het werd nooit gebouwd.
Toen er in 1838 zomaar eventjes 2 diefstallen en 3 misdaden werden gepleegd, moest er een oplossing gezocht worden om de misdadigers ergens onder te brengen, in afwachting van hun overplaatsing naar een fatsoenlijke gevangenis in Antwerpen. Een soort ‘doortochtshuis’, zoals het genoemd werd. Intussen was de prijs van de gevangenis gestegen tot 850 frank, maar de verkoop van gekapte bossen zou 600 frank opleveren, dus de uiteindelijk kost viel nogal mee.
Het probleem was ook een beetje, op wie zijn grond gaan we de gevangenis bouwen? Niemand kandidaat natuurlijk. Vandaar dat werd gekeken naar een openbare weg waar nog een beetje ruimte was. Zoals waar de Doelveldstraat uitkwam in de Hoofsche Steenweg. “Als we daar een gevang van 3 op 4 meter bouwen is de straat nog altijd 11 meter breed, dat moet lukken”, dacht men bij de gemeente. Het werd een gevangenis van twee kamertjes met bed [i].
Maar dat was buiten de weledele heer baron Jacobus Josephus Maria Van de Werve de Schilde gerekend. Hij claimde eigenaar te zijn van dat perceel land. Hij eiste de afbraak van 'het gevang' en daagde ons bestuur voor de rechtbank. Dat hielp niet, de gevangenis bleef waar ze was, op de hoek van de huidige Doelveldstraat en de Hovestraat.
Niet dat de Edegemnaars heel tevreden waren met hun ‘gevang’. Ze werd regelmatig beschadigd door onbekende vandalen. Een laatste keer rond 1900 toen op Edegem-kermis een aantal kermisvierders het tot op de grond afbraken.
En toen was er geen gevangenis meer in Edegem.
De geschiedenis van de oostelijke hoek Doelveldstraat - Hovestraat
De namen van de percelen, 31a en 31bis, doen vermoeden dat ze ooit samen hebben gehoord, en dat was ook het geval. In 1833 werd een stuk grond van 30 m² door het gemeentebestuur afgesplitst van de grond van de baron (perceel 31) en bij de straat gevoegd (het werden percelen 31a en 31bis). Later werd precies op dat stukje de gevangenis gebouwd. De baron heropende dus een discussie die een paar jaar eerder had plaatsgevonden. De Edegemse gevangenis stond in de Doelveldstraat op de stoep van wat later vooral bekend zal staan als café ’t Boske, tot voor kort nog de ING-bank.
Toen de gevangenis werd afgebroken was het daar allemaal veld, er stond geen enkel huis. Pas in 1906 werd perceel 31a verkaveld en kon er worden gebouwd.
De Mortselse brouwer Jan Hermans kocht het perceel op de hoek in 1906 en verkocht het een jaar later aan zijn Duffelse collega-brouwer Adriaan Van Camp [ii].
Van Camp bouwde er een café met de naam Prins Albert. Opvallend: de toenmalige brouwerij van Hermans heette ook Prins Albert, misschien hadden ze een deal of was het toch gewoon de hype-periode van prins Albert die in 1909 koning werd. Hermans bouwde in 1912, verderop in de Doelveldstraat, de bekende brouwerij Hermans-Herremans [iii].
Het café aan het prison
De eerste uitbaters van café Prins Albert waren Emiel De Greef en zijn vrouw Clothilde Baum. Op de oude prentkaart zijn er nog sporen op het raam boven de deur: CAFÉ PRINS ALBERT RESTAURANT E. DE GREEF.
Het echtpaar trok in april 1910 naar Herentals waarna koperslager-loodgieter Karel Lodewijk Van Goubergen en zijn echtgenote Maria Fierens [iv] hun intrede deden.
Een paar jaar later, voor 1913, veranderden ze de naam naar In den hertog, zo zien we op oude prentkaarten. Het echtpaar zou In den hertog blijven wonen tot 1930 en verhuisde dan naar de Ooststatiestraat in Kontich. Hun zoon Carolus Josephus Van Goubergen was coiffeur en zette zijn zaak op In den hertog. Zouden dat Carolus Josephus en zijn echtgenote Elisa Alphonsina Tessens zijn op de prentkaart?
De periode Wyckmans
In 1927 heeft het café nieuwe eigenaars, diamantslijper Frans Wyckmans en zijn vrouw Petronella Wechuysen, strijkster. Frans, geboren en getogen in Hove, leerde in Edegem de Antwerpse Petronella kennen en trouwde met haar in 1910. Zij woonden aan de Contichsen Binnen Weg 42 (vandaag Onafhankelijkheidstraat). Na het vertrek van de familie Van Goubergen in 1930 verhuisden ze naar de woonst boven het café, samen met Albert, de zoon van Frans’ broer Victor, een hovenier in Hove. Albert Wyckmans was dan 15 jaar en zal nog lang een rol spelen in het café.
Rond 1928 [v] verbouwde Frans Wyckmans de tuin tot een polyvalente zaal die Edegemse geschiedenis zou schrijven. Frans staat in de registers bekend als ‘herbergier – baas’. Vermoedelijk was hij de baas (het boske) van de coiffeurszaak in zijn café.
Vanaf dan zien we ook de naam De Hertog verschijnen.
Tussen 1922 en 1940 werd voor de deur in de Hovestraat een boompje geplant. Een Amerikaanse es. Die werd gesnoeid als een parasol zodat de tafeltjes eronder prima beschermd waren tegen de zon en de woonst op het eerste verdiep toch nog een uitzicht had op het gemeenteplein.
Tijdens de oorlog bleef De Hertog open en bij de afstammelingen van de familie Wyckmans leeft vandaag nog het verhaal dat, naast de vele Edegemnaars, ook de Duitsers en de Engelsen, pinten stonden te drinken aan de toog [vii].
In 1949 vinden we een eerste verwijzing naar de bijnaam van De Hertog: ‘bij ’t Boske’.
‘t Boske is een verwijzing naar Frans Wyckmans. Hij werd het baasje ('t boske) genoemd “omdat het een oudere persoon was, uitdagende snor had en de eigenaar was van heel dat gebouw” vertelt Bernadette Wuyts, nicht van Albert Wyckmans. Ook Yvonne Verhelst, verwant met de latere eigenaars en Willy Swiggers, oud-voorzitter van de Kring voor Heemkunde, bevestigen dat ’t Boske niet vernoemd is naar de boom voor de deur, maar naar de patron achter de toog. Zij hebben alle drie het tijdperk Wyckmans nog bewust meegemaakt. Ook in de registers werd hij, zoals reeds aangegeven, als ‘baas’ vermeld. Dat ’t Boske vernoemd is naar de boom, is een urban legend.
‘t Boske zou later ook de officiële naam worden, naast feestzaal De Hertog. Die feestzaal heeft een aanzienlijke impact gehad op het sociale leven van vele Edegemnaars. De zaal was de thuishaven van verenigingen en organisaties en werd de plek waar optredens, uitreikingen en feesten werden georganiseerd.
Neef Albert Wyckmans trouwde op 7 mei 1940 met Elisabeth ‘Lizette’ Diels en samen kregen ze op 1 juni 1944 een zoon Luc.
Vanaf het einde van de jaren 50 liet het echtpaar Wyckmans-Diels de uitbating van het café over aan anderen. De laatste uitbaters waren Lodewijk De Win en Marga. Willy Swiggers: “De Lou, zoals hij bekend stond, was een knap violist en vormde samen met een bij hem inwonende genaamde Frank (geweldige accordeonist) en coiffeur Marcel Opdebeek (bassist) een trio. Frank is vrij jong overleden en werd vervangen door Jos Evenepoel.” .
Op het naamkaartje van Lou stond "chef d’orchestre" [viii], herinnert Paul, de zoon van de volgende uitbater zich nog. Marga was van oorsprong Duitstalig. Dit resulteerde in voldoende Duitstalige plaatjes in de jukebox en de beschikbaarheid van "een Dortje" Dortmunder bier dus.
Albert Wyckmans blijft eigenaar tot 1969.
Het tijdperk van René Van de Velde en José Claus
René, geboren op 16 januari 1928 in Antwerpen, was de zoon van wijnhandelaars Hypolite Van de Velde, afkomstig van Lokeren, en zijn echtgenote, de Wilrijkse Florentina Luyten. René trouwde in 1950 met José Claus uit Edegem en samen kregen ze 5 kinderen. Zij woonden in de Terelststraat, waar zoon Paul momenteel woont. René werkte bij Gevaert, maar verdiende een centje bij in ’t Boske, bij Marga en Lou.
In 1969 verkocht Albert Wyckmans het café aan René en José. De overeenkomst werd geschreven op, hoe kan het ook anders … een bierviltje.
Voor René was cafébaas zijn een waardig beroep. Hij zei Gevaert vaarwel en werd verzekeringsagent bij Assubel. Die jobs kon hij naadloos combineren, hij nodigde zijn klanten uit in zijn werkruimte, op de hoek van de Hovestraat en de Doelveldstraat, bij José.
José Claus was de eigenlijke cafébazin, zij stond voltijds achter de toog en coördineerde alle activiteiten in het café en de feestzaal.
Het echtpaar smeet zich voor meer dan 100% in de Edegemse gemeenschap, getuige de ontelbare vergaderingen en evenementen die er werden georganiseerd.
Paul Van de Velde: “In Edegem kon je op het late uur nog bij 2 zaken terecht: de Chinees en ’t Boske”. En dat wisten de klanten, sorry, de vrienden. Klanten waren voor René en José vrienden, ze speelden biljart, legden een kaartje en dronken een pint [x]. Die vrienden kwamen met René vooral nappen [xi], een kaartspel dat steevast eindigde met een rondje, te betalen door de verliezer. Aan de schouw, bij de ronde kaarttafel, hing de beruchte spreuk “Mijn bloed begint te koken als er achter de kaarten wordt gesproken”. Daar moest geregeld naar verwezen worden.
Citaten van René:
“’t Boskes publiek was wel opgevoed en voornaam, genietend van het ouwe en rustieke, van een partijtje kaart of een zinvol gesprek.” Deden ze dat niet: “Lastige dronkaards werden met harde hand onder de boom gezet.”
“Kaskes zoals flipperkasten en videospelletjes hebben er niet lang gestaan, zelfs de jukebox mocht niet te luid staan” want “muziek eindigt waar lawaai begint” [xii].
Die jukebox krijgt overigens nog een tweede leven.
José hield het café open tot de laatste klant weg was en René was steevast haar laatste, en ook haar beste klant.
In 1994 verkochten René en José het hoekhuis aan de BBL-bank (later ING), zij gingen met welverdiend pensioen.
Het familiekoor Godon zong bij het afscheid in 1994: “Allé, wie had dat nu gedacht …”.
Rik Bruloot schreef in De Zonneblusser van april-juni 1995:
“Velen zullen met nostalgie terugdenken aan de zomerse dagen op het terrasje, het blijven plakken na de vergadering, de toneelvoorstellingen en de vele feestjes en teerfeesten. Dit gebouw is de plaats geweest waar vele sociale, politieke, culturele en ook gezellige vergaderingen werden gehouden.”
En dat kunnen we vandaag onmogelijk beter verwoorden.
’t Boske sloot definitief op 30 december 1994. Het einde van een 25-jarig tijdperk.
René Van de Velde en José Claus trokken zich terug in hun huis aan de Terelststraat, René was in geen café meer te zien. Eén meesterstuk konden ze niet laten staan: de jukebox van ’t Boske, die verhuisde naar de woonkamer in de Terelststraat.
Toen René in 2002 overleed, verhuisde José terug naar ’t Boske, t.t.z. het appartement boven de bank, een voorrecht dat ze hadden afgedwongen. De kinderen bleven de Amerikaanse es snoeien, zodat mama nog naar het gemeenteplein kon kijken.
José, de echte cafébazin van ’t Boske, overleed in 2017.
De Amerikaanse es is de laatste getuige.
De erfenis van René Van de Velde
Naast een massa aan goede herinneringen liet René aan de Edegemnaars ook nog iets heel spectaculairs achter. René was een amateurfilmer, die zijn eerste opnames maakte in 1946. Hij was toen amper 18 jaar. De filmpjes kwamen van Gevaert, en daar ging hij ook werken. René zou blijven filmen tot 1973. Hij werkte toen niet meer bij zijn filmleverancier Gevaert, de filmtechnologie evolueerde ook voor hem iets te snel. Als verzekeringsagent, en sinds 1969 ook cafébaas, had hij zijn handen vol.
In zijn filmnalatenschap zitten meer dan 100 filmpjes, vooral over Edegemse gebeurtenissen, optochten en bijvoorbeeld ook de brand van het gemeentehuis. Het zijn filmpjes in 16 mm formaat die nu door zijn zoon Paul, na digitalisatie, systematisch worden gearchiveerd. Een deel van het archief is op de website van de Zuidrand [xiii] te bewonderen. Ook het Historisch Archief heeft in zijn verhalen al beroep gedaan op de filmpjes [xiv]. We gaan er hier ook een paar opnemen die een beeld geven van de inhoud van dit prachtige archief.
Het eerste filmpje is een toneelstukje uit 1946 en toont een reeks gebouwen aan de dreef naar Hof Ter Linden en in de Strijdersstraat die vandaag volledig verdwenen zijn. Het tweede filmpje is een authentiek verslag van de brand in het gemeentehuis.
(bron: familiearchief Van de Velde)
Nawoord
Op de cruciale vraag: “Was café ’t Boske vroeger een gevangenis?” moeten we antwoorden: nee. Eerder het tegenovergestelde … Die hoek van de Doelveldstraat en de Hovestraat was erg populair bij veel Edegemnaars en heeft een grote invloed gehad op hun sociale leven. Het plekje waar de gevangenis stond, voor ’t Boske, is nog altijd beschikbaar … voor een gevangenis of zo 😉.
De prachtige es, die vandaag de Hovestraat nog altijd siert, herinnert ons aan café ’t Boske en haar legendarische geschiedenis.
Laat ons die boom koesteren … en waarom niet beschermen?
Peter Crombecq, augustus 2024
Met dank aan Erik Laforce, Paul Van de Velde, Maurits Lierman, Yvonne Verhelst & Wim Vermeylen, Bernadette Wuyts & Wendy Hauquier, Willy Swiggers, de collega’s van het Historisch Archief en de vele reageerders op Facebook.
Dit verhaal is een bijdrage aan “Edegem’s verleden, bewaard voor de toekomst” van het Historisch Archief Edegem. Het Historisch Archief is toegewijd aan het behoud van het papieren en digitale geheugen van Edegem. Door het verzamelen, inventariseren en digitaliseren van documenten, boeken, foto’s, tijdschriften, plannen en meer, zorgt het Historisch Archief ervoor dat de geschiedenis van Edegem bewaard blijft voor toekomstige generaties.
Disclaimer
Het verhaal is gereconstrueerd op basis van een aantal bronnen. Ik ben me ervan bewust dat nieuwe informatie uit andere bronnen het verhaal kunnen aanvullen, nuanceren of aanleiding kunnen geven tot aangepaste inzichten.
Herinneringen aan ’t Boske d.d. 2024
Met de jaarmarktfeesten gingen voor 't Boske nog spelen door. Tussen ‘t Boske en De Pelgrim. Er werden op de Hovestraat vlak voor ‘t Boske de spelen touwtrekken, om ter verste eieren gooien en ook heel opvangen, zakkenlopen. Nog spelen die ik niet meer direct herinner. Dat waren tijden zonder GSM en andere moderne dingen. (Wisse De Weerdt)
Met ons indertijd beatgroepje nog als repetitielokaal onveilig gemaakt. Ook regelmatig met Accordeonvereniging De Nachtegaal in concert opgetreden. Moet ergens tweede helft van de jaren 60 geweest zijn. Prachtige tijd ... (Ben LM)
In het zaaltje gingen we turnen met mr. Lukas, vanuit de jongens gemeenteschool. Hij speelde op de piano en wij moesten dan rondjes lopen. Deed je wat zot dan stopte hij en gaf u een shot onder uwen inktpot. (Ugo Renders) Ja, dat herinner ik mij ook nog levendig... mr. Lukas inderdaad (Baekelmans Luc)
Al onze kinderen hebben we daar gedoopt ... nu ja, ik bedoel ... met de goede vrienden onder de prachtige boom tot de vroege uurtjes gevierd ... (Christiaan Van Herwegen)
En tante Margriet stond mee achter den toog. Ja en er waren er nog, op 1 november na het kerkhof, kwam de familie De Winter daar koffiedrinken, allemaal op bezoek bij tante Margriet. Ook ons trouwfeest was daar in 1974. (Myriam Galliaert)
Veel vergaderingen op de eerste verdieping. En als je iets wou drinken was het voldoende om stevig op de houten vloer te stampen. (Peter Van Lint)
Oooh ... nostalgie!! Zulke lieve mensen. Mijn paps Herman Dhondt ging daar al eens kaarten. En als hij won kreeg ik als kleuter/lagereschoolkind een pakje chips. Vaak daar gespeeld rond een ...pooltafel...of zoiets? Ik heb vage herinneringen daaraan. En hing er ook geen spreuk aan de muur? "Als er onder het kaarten wordt gesproken, begint mijn bloed te koken'. (Mimi Lala)
Ik heb daar Bummerlunder leren kennen/drinken. (Gert Van Dommelen)
't Boske, het was mij toch een café met René en José. Zo'n beetje stamcafé geweest waar wij met leiding van scoutsgroep 27e samen kwamen en waar ook oud-scouts van Vevasco hun 'basis' hadden. 's Zomers mooi terrasje onder de boom, keurig afgezoomd met panelen van Maes-Pils. In het zaaltje achteraan als snotaap in het lager onderwijs nog turnles gehad en over de 'plint' gesprongen omdat gemeenteschool niet beschikte over eigen turnzaal. Het is ooit nog decor geweest voor een fantastische aprilgrap van Edegemse carnavalisten. Toen de groene ID-kaarten werden vervangen door de nieuwe, hebben ze, op zogezegd officieel papier, mensen uitgenodigd om hun pas te komen vervangen in 't Boske op marktdag. Officieel met fotohokje, personeel met lange listings en een politieagent, ik denk dat het Gaston was, ne lange met zwart haar. Een paar honderd mensen hebben er toch hunne pas komen vervangen door een valse, efkes toch. (Geert van Lierde)
Kaarten met de René, een nappeke! Nappen was een gevaarlijk spelleke, als je verloor, kostte je dat 4 jeneverkes. Dat dierf al eens uitlopen en José maar openhouden. (Danny Janssens & Maurits Lierman)
Waar is den tijd ... (Brenda Van den Bosch)
Referenties
[i] Prof. dr. R. Van Passen, “Geschiedenis van Edegem”, (Edegem: Gemeentebestuur van Edegem, 1974), p. 864-866
[ii] HAE, kadaster, artikels 45, 137, 530, 541 en 576
[iii] Peter Crombecq, “Het onwaarschijnlijke voorouderlijke verhaal van Anthoon & Felix (deel 1)”, te raadplegen via https://www.historischarchiefedegem.be/post/het-onwaarschijnlijke-voorouderlijke-verhaal-van-anthoon-felix-deel-1
[iv] De voornaamste bronnen zijn de parochieregisters, de registers van de burgerlijke stand, de bevolkingsregisters, het kadaster, de collectie van Maurits Lierman en het archief van de familie Van de Velde.
[v] Gazet van Antwerpen, 1 maart 1995, p. 40
[vi] Interview met Willy Swiggers, dd. 5 juli 2024
[vii] Citaat van Wendy Hauquier, dd. 26 juni 2024
[viii] Interview met Paul Van de Velde, dd. 27 juni 2024
[ix] HAE. Gulden Boek, Theo Mertens, te raadplegen via https://archief.edegem.be/index.php/herdenkingsconcert-voor-trompettist-theo-mertens
[x] Gazet van Antwerpen, 1 maart 1995, p. 40
[xi] Betekenis van het kaartspel nappen, te raadplegen via https://en.wikipedia.org/wiki/Napoleon_(card_game)
[xii] Het Nieuwsblad, 15 februari 1995, p. 14
[xiii] Erfgoed Zuidrand, Film- en Beeldbank Edegem, te raadplegen via https://erfgoedzuidrand.be/Detail/collections/6
[xiv] Peter Crombecq, “Hoe de families De Weerdt hun stempel drukten op het Edegem van vandaag”, te raadplegen via https://www.historischarchiefedegem.be/post/hoe-de-families-de-weerdt-hun-stempel-drukten-op-het-edegem-van-vandaag